آفرینش عالم

قبل    بعد

از  آغاز  باید  که دانی درست

سرِ مایه‌ی گوهران از نخست

درست : کاملا

سرِ مایه‌ی گوهران : اصل و منشا تمام اجسام و عناصر

که یزدان ز ناچیز چیز آفرید

بدان  تا  توانایی  آمد  پدید

خدا جهان را از هیچ آفرید تا قدرت و توان خویش را نشان دهد

وزو مایه‌ی گوهر آمد چهار

برآورده بی‌رنج و بی‌روزگار

گوهر : عناصر اولیه‌ی تشکیل دهنده عالمِ

برآورده : پدید آمده

بی روزگار : بدون صرف وقت

در علوم قدیم قاپل بودن اول آتش، باد، آب و خاک بودن و از این چهار عنصر زمین به وجود آمد بعد بر زمین نور ستارگان و خورشید تابید و باعث رشد گیاهان شد و گیاهان فقط بلند میشن کاری ازشون بر نمیاد و سپس حیوانات بوجود آمدن و حیوانات هم زبان و عقل ندارن و خدا ازشون بندگی طلب نمی کند

یکی  آتش  بر شده  تابناک

میان باد و آب از بر تیره‌خاک

نخستین که آتش به جنبش دمید

ز گرمیش  پس  خشکی آمد پدید

 

وزان پس از آرام سردی نمود

و سردی همان باز تری فزود

 

چون این چار گوهر به جای آمدند

ز بهر    سپنجی  سرای    آمدند

سپنجی سرای : کنایه از جهان ناپایدار

گهرها یک اندر دگر ساختند

دگر  گونه  گردن  برافراختند

چهار گوهر تغییر کردند و ب هم آمیختند و جهان را شروع به ساختن کردند

پدید  آمد  این  گنبد  تیز رو

شگفتی نماینده‌ی نو به‌ نو

گنبد تیز رو : کنایه از آسمان در حال حرکت و تغییر

شگفتی نماینده‌ی نو به‌ نو : آسمانی که هر لحظه شگفتی جدیدی بروز می دهد

در او  داه و دو  برج  آمد پدید

ببخشید داننده چونان سزید

داه : ده

داه و ده : دوازده

ببخشید داننده چونان سزید : آفریدگار ماه های سال را آن گونه شایسته بود تقسیم کرد

ابَر داه و دو، هفت شد کدخدای

گرفتند   هر  یک   سزاوار   جای

 اشاره به هفت روز هفته

فلک‌ها یک اندر دگر بسته شد

ببخشید چون کار پیوسته شد

آسمان ها شکل گرفت و وقتی کار سامان گرفت شروع به حرکت کردند

چو دریا و چون دشت و چون کوه و راغ

زمین  شد   به   کردار   روشن   چراغ

 

ببالید  کوه  ، آب‌ها   بر   دمید

سر رُستنی سوی بالا کشید

زمین شروع به رویش کرد

زمین  را  بلندی  نبُد  جایگاه

یکی مرکزی تیره بود و سیاه

زمین در میان سیارات تاریک و هیچ بود

ستاره به سر بر شگفتی نمود

به خاک اندرون روشنایی  فزود

تا اینکه خورشید تابیدن گرفت و زمین را روشن کرد

همی بر شد ابرو فرود آمد آب

همی گشت گرد زمین  آفتاب

با تابش نور خورشید آب ها بخار شدندو ابرها پدید آمد و خورشید شروع به چرخش دور زمین کرد (سابق تصور بر گردش خورشید به دور زمین بود)

گیا  رُست  با  چند  گونه  درخت

به زیر اندر آمد سرانشان ز بخت

 

ببالد ، ندارد  جز  این  نیرویی

نپوید چو پویندگان هر سویی

پویندگان : حیوانات 

از آن پس چو جنبنده آمد پدید

همه رُستنی زیر خویش آورید

حیوانات پدید آمدند و از گیاهان را برای خود استفاده بردند

سرش زیر نامد به سان درخت

نگه کرد باید بدین کار ، سخت

حیوانات چون درختان زیردست نشدند

سخت : بسیار

خور و خواب و آرام جوید همی

وزان زندگی  کام  جوید  همی

 

نه گویا  زبان  و  نه  جویا  خرد

ز هر خاشه‌ای خویشتن پرورد

خاشه : خس و خاشاک

بی زبان و بی خرد فقط دنبال سیر کردن خودند

نداند  بد و  نیکِ فرجام کار

نخواهد از او بندگی کردگار

 

چو دانا توانا  بُد و دادگر

ازیرا نکرد ایچ پنهان هنر

 

چنین‌ست، فرجام کار جهان

نداند کسی  آشکار و  نهان

 

مراحل آفرینش جهان و عناصر اصلی (آتش، آب، باد و خاک) را توصیف می‌کند که چگونه جهان از ترکیب این عناصر به وجود آمد و سپس گیاهان، حیوانات و موجودات زنده پدیدار شدند. همچنین، به نقش دانایی و خرد در شناخت جهان و آفرینش اشاره دارد و در نهایت، به این نکته اشاره می‌کند که سرنوشت نهایی جهان و اسرار آن برای انسان کاملاً آشکار نیست.

قبل    بعد